शासकीय कर्मचारी रजा माहिती भाग १
कर्मचारी शासकीय असो कि निमशासकीय सर्वांच्या जिव्हाळ्याचा विषय म्हणजे "रजा".कुणालाही रजेची गरज कधी पडेल हे सांगता येत नाही. ह्या रजेंच्यासंदर्भात बरेच समज -गैरसमज प्रत्येकाच्या मनात असतातच , हाच समज गैरसमज दुर करण्यासाठीचा हा प्रयत्न. जर् तुम्ही महाराष्ट्र राज्यात शासकीय कर्म -चारी किंवा अधिकारी म्हणून काम करित असाल तर तुम्हाला रजेच्या संदर्भात महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम १९८१ ह्या नियमातील तरतुदीं लागू पड़तात. ह्या नियमातील काही तरतुदींचे विश्लेषण प्रश्न उत्तर स्वरूपात खास आपल्यासाठी सादर करीत आहे.सदर माहिती तयार करतांना महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा) नियम १९८१ व शासनाने वेळोवेळी निर्गमित केलेल्या शासन निर्णये व परिपत्रके यांचा आधार घेण्यात आलेला आहे.
१. रजा आपला हक्क आहे काय..... ?
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा)नियम १९८१ तील तरतुदींनुसार हक्क म्हणून रजा मागता येत नाही . कार्यालय प्रमुख किंवा सक्षम प्राधिकारी यांनी स्वेच्छानिर्णयांनुसार ,कर्मचाऱ्याला कामावर अनुपस्थित राहण्यास दिलेली परवानगी म्हणजे रजा होय. सदर तरतुदी नुसार रजा मंजूर करणे किंवा रजा नाकारणे हे कार्यालय प्रमुख किंवा सक्षम प्राधिकारी यांच्या मर्जीवर अवलंबून असते.एखाद्या सेवेतील किंवा विभागातील कर्मचाऱ्यांची संख्या कामासाठी आवश्यक असलेल्या किमान संख्येपेक्षा कमी होत असेल तर रजा मंजूर करता येत नाही.
२.शासकीय कर्मचाऱ्याला कोणकोणत्या रजा घेता येतात .... ?
महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा)नियम १९८१ तील तरतुदींनुसार खालीलप्रमाणे रजा घेता येतात .१. दीर्घ मुदती सुट्टी: शासकीय शाळा /आश्रमशाळा ,महाविद्यालये इत्यादी ठिकाणी वसतिगृह कर्मचारी वगळता इतर कर्मचाऱ्यांना उन्हाळा व दिवाळी सणांच्या कालावधीत दीर्घ मुदती सुट्ट्या घेता येतात . ह्या सुट्ट्यांचा कोणताही हिशोब ठेवला जात नाही.
२. अर्जित रजा :ज्या कॅलेंडर वर्षांमध्ये शासकीय कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती झाली असेल त्या कॅलेंडर वर्षाच्या अर्ध्या वर्षांमध्ये तो जेवढे महिने सेवा करण्याची शक्यता असेल त्या प्रत्येक पूर्ण कॅलेंडर महिन्यात २. १/२ दिवस ह्या दराने त्याच्या खाती अर्जित राजा जमा असते जिचा हिशोब सेवापुस्तकात ठेवलेला असतो .
३. अर्धवेतनी रजा : प्रत्येक शासकीय कर्मचाऱ्याच्या अर्धवेतनी रजा खाती प्रत्येक कॅलेंडर वर्षाच्या जानेवारी व जुलै महिन्याच्या पहिल्या दिवशी प्रत्येकी दहा याप्रमाणे दोन हप्त्यांमध्ये अर्धवेतनी रजा आगाऊ जमा करण्यात येते ज्याचा हिशोब सेवा पुस्तकात घेण्यात येतो.
४. अनर्जित रजा: कायम सेवेतील शासकीय कर्मचाऱ्याला पुढील शर्तींच्या अधीन राहून अनर्जित रजा मंजूर करता येते.
अ. शासकीय कर्मचारी रजा संपल्यानंतर कामावर परत रुजू होण्याची वाजवी शक्यता आहे,अशी रजा मंजूर करणाऱ्या सक्षम प्राधिकाऱ्याची खात्री पटलेली असावी.
ब. त्यानंतर जेवढी अर्धवेतनी रजा अर्जित होण्याची शक्यता असेल त्या मर्यादेपर्यंत अनार्जित रजा असावी;
क.संपूर्ण सेवेच्या कालावधीतील अनर्जित रजा ३६० दिवसांपर्यंत मर्यादित असावी.त्यापैकी वैद्दकिय प्रमाणपत्राखेरीज अन्य कारणास्तव एकावेळी जास्तीत जास्त ९० दिवस आणि सर्व मिळून जास्तीत जास्त १८० दिवस इतकी रजा असू शकते.
ड. कर्मचाऱ्याची जेवढी अर्धवेतनी रजा त्यानंतर अर्जित होईल त्या रजेंच्या खाती अनर्जित रजा खर्ची टाकण्यात येते.
५. परावर्तित रजा :शासकीय कर्मचाऱ्यास ,त्याला देय असलेल्या अर्धवेतनी रजेच्या निम्मे परिवर्तित रजा ,पुढील अटी व शर्तींच्या अधीन राहून ,वैद्यकीय प्रमाणपत्रावर मंजूर करता येते .
अ. शासकीय कर्मचारी रजा संपल्यावर कामावर परत रुजू होण्याची वाजवी शक्यता आहे,अशी रजा मंजूर करणाऱ्या सक्षम प्रधिकारी यांची खात्री पटली पाहिजे.
ब. परिवर्तित रजा मंजूर करण्यात येईल तेव्हा अश्या रजेच्या दुप्पट दिवस देय अर्धवेतनी रजेच्या खाती खर्ची टाकण्यात येईल.
क. शासकीय कर्मचाऱ्याने राजीनामा दिल्यास किंवा तो स्वेच्छेने सेवानिवृत्त झाल्यास ,परावर्तित रज्येंच्या काळात काढलेले रजा वेतन आणि अर्धवेतनी रजेच्या काळात अनुज्ञेय असलेले वेतन,यांमधील फरकाची रक्कम परत करण्यात येईल अशी कबुली ,रजा मंजूर करणारा सक्षम प्राधिकारी त्या शासकीय कर्मचाऱ्याकडून घेईल
६.असाधारण रजा :शासकीय कर्मचाऱ्याला पुढील विशेष परिस्थितीत असाधारण रजा घेता येते.
२. अर्जित रजा :ज्या कॅलेंडर वर्षांमध्ये शासकीय कर्मचाऱ्यांची नियुक्ती झाली असेल त्या कॅलेंडर वर्षाच्या अर्ध्या वर्षांमध्ये तो जेवढे महिने सेवा करण्याची शक्यता असेल त्या प्रत्येक पूर्ण कॅलेंडर महिन्यात २. १/२ दिवस ह्या दराने त्याच्या खाती अर्जित राजा जमा असते जिचा हिशोब सेवापुस्तकात ठेवलेला असतो .
३. अर्धवेतनी रजा : प्रत्येक शासकीय कर्मचाऱ्याच्या अर्धवेतनी रजा खाती प्रत्येक कॅलेंडर वर्षाच्या जानेवारी व जुलै महिन्याच्या पहिल्या दिवशी प्रत्येकी दहा याप्रमाणे दोन हप्त्यांमध्ये अर्धवेतनी रजा आगाऊ जमा करण्यात येते ज्याचा हिशोब सेवा पुस्तकात घेण्यात येतो.
४. अनर्जित रजा: कायम सेवेतील शासकीय कर्मचाऱ्याला पुढील शर्तींच्या अधीन राहून अनर्जित रजा मंजूर करता येते.
अ. शासकीय कर्मचारी रजा संपल्यानंतर कामावर परत रुजू होण्याची वाजवी शक्यता आहे,अशी रजा मंजूर करणाऱ्या सक्षम प्राधिकाऱ्याची खात्री पटलेली असावी.
ब. त्यानंतर जेवढी अर्धवेतनी रजा अर्जित होण्याची शक्यता असेल त्या मर्यादेपर्यंत अनार्जित रजा असावी;
क.संपूर्ण सेवेच्या कालावधीतील अनर्जित रजा ३६० दिवसांपर्यंत मर्यादित असावी.त्यापैकी वैद्दकिय प्रमाणपत्राखेरीज अन्य कारणास्तव एकावेळी जास्तीत जास्त ९० दिवस आणि सर्व मिळून जास्तीत जास्त १८० दिवस इतकी रजा असू शकते.
ड. कर्मचाऱ्याची जेवढी अर्धवेतनी रजा त्यानंतर अर्जित होईल त्या रजेंच्या खाती अनर्जित रजा खर्ची टाकण्यात येते.
५. परावर्तित रजा :शासकीय कर्मचाऱ्यास ,त्याला देय असलेल्या अर्धवेतनी रजेच्या निम्मे परिवर्तित रजा ,पुढील अटी व शर्तींच्या अधीन राहून ,वैद्यकीय प्रमाणपत्रावर मंजूर करता येते .
अ. शासकीय कर्मचारी रजा संपल्यावर कामावर परत रुजू होण्याची वाजवी शक्यता आहे,अशी रजा मंजूर करणाऱ्या सक्षम प्रधिकारी यांची खात्री पटली पाहिजे.
ब. परिवर्तित रजा मंजूर करण्यात येईल तेव्हा अश्या रजेच्या दुप्पट दिवस देय अर्धवेतनी रजेच्या खाती खर्ची टाकण्यात येईल.
क. शासकीय कर्मचाऱ्याने राजीनामा दिल्यास किंवा तो स्वेच्छेने सेवानिवृत्त झाल्यास ,परावर्तित रज्येंच्या काळात काढलेले रजा वेतन आणि अर्धवेतनी रजेच्या काळात अनुज्ञेय असलेले वेतन,यांमधील फरकाची रक्कम परत करण्यात येईल अशी कबुली ,रजा मंजूर करणारा सक्षम प्राधिकारी त्या शासकीय कर्मचाऱ्याकडून घेईल
६.असाधारण रजा :शासकीय कर्मचाऱ्याला पुढील विशेष परिस्थितीत असाधारण रजा घेता येते.
अ .अन्य कोणतीही रजा अनुज्ञेय नसेल तेव्हा
ब . अन्य रजा अनुज्ञेय असेल परंतु शासकीय कर्मचारी त्याला असाधारण रजा मंजूर करण्यात यावी असा लेखी करील तेव्हा .
*७. नैमित्तिक रजा:ह्या रज्येला किरकोळ रजा सुद्धा म्हणतात हि रजा स्थानिक स्तरावर कार्यालयप्रमुख यांचे स्तरावर मंजूर करण्यात येते.महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा)नियम १९८१ नुसार ह्या रजेला रजा म्हणून मानली जात नसल्याने सदर रजेंची नोंद सेवापुस्तकात करण्यात येत नाही.त्यासाठी प्रत्येक आस्थापनेवर सर्व कर्मचाऱ्यांसाठी एक स्वतंत्र किरकोळ रजा नोंद वही ठेवण्यात येते.
ह्या सर्व रजा व्यतिरिक्त काही विशेष रजा असतात त्या पुढील लेखात समाविष्ट करण्यात येतील .
proforma for leave
४. रजेचा हिशोब कसा ठेवला जातो ......?
ज्या शासकीय कर्मचाऱ्याचे वेतन व भत्ते कार्यालयप्रमुख आपल्या आस्थापनेवर काढतात त्यांच्या रजेंचा हिशोब कार्यालयप्रमुख खालील नमुना २ मध्ये व सदर कर्मचाऱ्याच्या सेवापुस्तकात ठेवतात.
ब . अन्य रजा अनुज्ञेय असेल परंतु शासकीय कर्मचारी त्याला असाधारण रजा मंजूर करण्यात यावी असा लेखी करील तेव्हा .
*७. नैमित्तिक रजा:ह्या रज्येला किरकोळ रजा सुद्धा म्हणतात हि रजा स्थानिक स्तरावर कार्यालयप्रमुख यांचे स्तरावर मंजूर करण्यात येते.महाराष्ट्र नागरी सेवा (रजा)नियम १९८१ नुसार ह्या रजेला रजा म्हणून मानली जात नसल्याने सदर रजेंची नोंद सेवापुस्तकात करण्यात येत नाही.त्यासाठी प्रत्येक आस्थापनेवर सर्व कर्मचाऱ्यांसाठी एक स्वतंत्र किरकोळ रजा नोंद वही ठेवण्यात येते.
ह्या सर्व रजा व्यतिरिक्त काही विशेष रजा असतात त्या पुढील लेखात समाविष्ट करण्यात येतील .
३.रजेसाठी अर्ज कसा करावा .....?
शासकीय कर्मचाऱ्याला कोणत्याही कारणासाठी रजेची आवश्यकता असल्यास कार्यालयप्रमुख किंवा सक्षम प्राधिकारी यांच्याकडे लेखी स्वरूपात अर्ज सादर करावा लागतो.रजेंच्या प्रकारानुसार अर्जाचे स्वरूप वेगवेगळे असते . नैमित्तिक रजा वगळता इतर रजांसाठी खालील लिंक वर दिलेल्या नमुन्यात अर्ज सादर करावा .proforma for leave
४. रजेचा हिशोब कसा ठेवला जातो ......?
ज्या शासकीय कर्मचाऱ्याचे वेतन व भत्ते कार्यालयप्रमुख आपल्या आस्थापनेवर काढतात त्यांच्या रजेंचा हिशोब कार्यालयप्रमुख खालील नमुना २ मध्ये व सदर कर्मचाऱ्याच्या सेवापुस्तकात ठेवतात.